Tarihte Bugün: Türkiye İş Bankası

Geçen yıl vefat edene kadar bazı toplantılar vesilesi ile kendisi ile pek çok kez bir araya gelme şansına sahip olduğum torun Atilla Celal Bayar’dan pek çok ilginç Atatürk ve Celal Bayar hatırası dinleyebilmiştim. Ama bu ondan değil.

Atatürk’ün tam 90 yıl önce bugün doğrudan İş Bankası İdare Meclisine söyledikleri:

“Sermayenin azlığına bakarak cesaretiniz kırılmasın! Böyle kurumlar için en kuvvetli sermaye, zekâ, dikkat, iffettir; teknik ve metodik çalışmasını bilmektir. Bu inançla işe sarılınız, mutlaka başarırsınız! …Bu işte başarı kazanmayı, eğer şahsî bir onur meselesinden daha ileri, millî bir gurur, millî bir onur meselesi yaparsanız çalışmak için, amacınıza ulaşmak ve daha yükselmek için muhtaç olduğunuz ateşi, enerjiyi bol bol yüreklerinizde bulacaksınız.”

Muhtemeldir Atatürk’ün bu konuşmasını veya ilgili diğer konuşmalarını daha önce de okumuşsunuzdur. Belki bilinmeyen bir nokta İş Bankasının Merkez Bankasının kuruluşunda oynadığı roldur. Daha doğrusu Merkez Bankasının “kendisi” olma ihtimalidir.

Yakın tarihimizde ilk MB veya o fonksyonları üstlenen banka Bank-ı Osmani Şahane’dir . Ortakları arasından Rothschild’ın Fransa kolu da vardır. Biz Osmanlı Bankası olarak tanıyoruz. Bu ismi Cumhuriyetin kurulması ile almış ve 10 Mart 1924’te para basma intiyazını Cumhuriyete devretmiştir ancak işlevini sürdürmüştür. İmparatorluk sırasında bu banka kredi hacmi, borçların ödenmesi, hazine işlevleri, altın rezervleri gibi fonsyonları elinde tutardı. (yerine Mart 1917’de Itibar-ı Milli Bankası kurulmuş ancak savaşın kaybedilmesi ile işlevsiz kalmıştır)

1925 yılında sona erecek imtiyazlı şirket statüsü 1924 yılında 1935’e kadar uzatılmıştır. Yeni anlaşmaya göre basılan banknotların 1/3 kadar altın tutacak, genel müdür için Maliye Bakanlığı onayı gerekecek , Türk çalışan sayısı arttırlacaktır. Bu sırada ise milli bir Merkez Bankası çalışmaları başlar.

1927 yılında Maliye Bakanı Abdülhalik Renda MB taslağını Atatürle sunar ve Atatürk örneklerin incelenmesini ister. bunun üzerine İŞ Bankası Hollanda MB’sinden G. Vissering’i 1928’de davet eder. Raporunda acil bir Merkezin Kurulması gerekliliğine değinir ve 30 milyon liralık bir sermaye ön görür. Celal Bayar rapora kendi fikirlerini ekleyerek Ismet Inönü’ye yollar. Notunda İş Bankasının zaten benzer bir konumda olduğunu bu nedenle Merkez Bankasına dönüştürülmesini tavsiye eder.  Ancak Inönü MB’nin tam bağımsızlığını ve sistemde hiç bir ilişkisi olmaması gerektiğini öne sürerek Celal beyin önerisini reddeder.

İkinci ziyaret için Alman MB başkanı Hjalmar Schacht davet edilir ancak yerine Karl Müller gönderilir (1929). Müller bir kaç ay çalıştıktan sonra raporu önce Schacht’a okutmak için geri döner ve yıl sonu raporu gönderir.

Müller’in raporunda ise ülkede bir MB kuracak ekonomik ortam yoktur ve reform yapılması gerekir. Bu sırada 1929 krizi başlamıştır.  1930 yılında 1.125.000 sterlin sermaye ile Bankalar Konsorsiyumu kurulur ve spekülasyonun engelenmesi için faaliyete geçer. Devamını da MB’nin kuruluş yıldönümünde paylaşırım 🙂 Heyecanlı not/ödülsüz soru: Neden kağıt paraların üzerinde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yazarken madeni parada Türkiye Cumhuriyet”i” yazar?

Kısmi kaynak-Tarih ve Siyaset Blogu

Şant Manukyan

Müdür | Uluslararası Piyasalar Hisse Senetleri ve Türev