ABD ile Rusya arasında tırmanan gerginlik dünya ekonomisini soğuk savaş sonrasında görülen en ciddi jeopolitik risklerden biriyle karşı karşıya bırakıyor. Ukrayna ile Avrupa Birliği arasındaki serbest ticaret görüşmelerinden rahatsız olan Rusya’nın ülkede iç savaş kışkırtmasıyla başlayan gerginlik Rusya ve batı ülkeleri arasında bir Rus ruletine dönüştü.
Dün A�A�kan Ukrayna Nato’ya üye olmak istiyor haberini gA�rmüAYsünüzdür.A�Daha A�nce de 90’lar ve 2000’lerde Rus-ABD iliAYkisine deAYindiAYim zamanlar oldu. Ancak NATO konusu gerA�ekten önemli ve bilmemiz gereken bir nokta. Tam olarak anlamak iA�in de 1989-90 yA�llarA�nda neler olup bittiAYini bilmemiz gerekiyor. 1989 AralA�AYA�nda Malta Zirvesinde SSCB DoAYu Avrupa’da güA� kullanmayacaAYA�nA� ABD ise geliAYmelerden “faydalanmayacaAYA�nA�” aA�A�kladA�.
Azubat 1990 yA�lA�na girdiAYimizde ben Robert Kolej’in bahA�esinde koAYuAYtururken Avrupa’da soAYuk savaAYA�n artA�k bittiAYi netleAYmiAYti. Yerine koyulacak düzende ise Bonn ve Washington birleAYmiAY bir Almanya’nA�n merkez olmasA� konusunda anlaAYmA�AYtA�. Ancak ekonomik zorluklar yaAYadA�AYA� bilinse de SSCB halen çok büyük bir güA�tü ve D. Almanya’da 380K askerle pratikte 1945 zaferi neticesinde de teoride iAYgalci bir güA� olarak sA�z sA�yleme hakkA�na sahipti. ABD ve Almanlar SSCB’nin geri A�ekilmesini ama NATO’dan benzer bir beklenti içinde olmamasA�nA� talep ediyordu.
Bugün bildiAYimiz kadarA� ile 9 Azubat 1990’daA�A�ABD’yi temsilen DA�AYiAYleriA�BakanA�A�Baker Moskova’da gA�rüAYtüAYü Gorbachev’e “BileAYik bir Almanya’yA� her türlü ittifak dA�AYA�nda ve ABD askeri olmadan mA� gA�rmek istersiniz yoksa NATO’ya baAYlA� ve NATO’nun daha fazla geniAYlemeyeceAYi bir ortamda mA�?” sorusunu sordu ve Gorbachev’den “NATO’nun daha fazla geniAYlemesi kesinlikle kabul edilemez” cevabA�nA� aldA�.
DA�nemin B. Almanya AYansA�lyesi Kohl ve dA�AY iAYleri bakanA�A�A�Hans-Dietrich Genscher’in de SSCB dA�AYiAYleri bakanA� ve daha sonra Gürcistan’A�n baAYkanA� olacak Eduard Shevardnadze’ye “NATO doAYruya yayA�lmayacak” dediAYini okuyoruz(daha sonra Alman arAYivlerinden bu gA�rüAYmeler yayA�nlandA�).
Bu teminatlar karAYA�lA�AYA�nda da Gorbachev’in birleAYmeye A�AYA�k yaktA�AYA� yazA�lA�yor.A� Ertesi gün haberlerin nasA�l yankA� bulduAYunu NYT’den okuyabilirsiniz.A�A�lk sayfanA�n yarA�sA�ndan itibaren konu tamamen NATO etrafA�nda dA�nüyor.
Gorbachev daha sonra anA�larA�nda ve rA�portajlarA�nda Baker’A�n kendisine “a�?Look, if you remove your troops and allow unification of Germany in NATO, NATO will not expand one inch to the east/ Birliklerinizi A�eker ve NATO AYemsiyesinde birleAYmeyi onaylarsanA�z NATO doAYuya doAYru bir inch bile yayA�lmayacaktA�r” dediAYini sA�yledi. Ancak dikkat ederseniz AYu ana kadar yazA�lA� bir anlaAYma veya metin yok.
A�SSCB’nin A�A�kmesi:Rebus Sic Stantibus/KoAYullar DeAYiAYtiAYi Taktirde
BatA� ortada yazA�lA� bir anlaAYma olmadA�AYA�nA� ve yayA�lmanA�n ABD inisiyatifi ile deAYil aksine DoAYu Avrupa’nA�n talebi ile olduAYunu sA�ylüyor. DahasA� 1990 yA�lA�nda VarAYova PaktA�’nA�n hayatta olduAYunu ve zaten NATO’nun doAYuya doAYru geniAYlemek gibi bir alternatifi bulunmadA�AYA�ndan bu konuda bir sA�z verilmiAY olmasA�nA�n da mümkün olmadA�AYA�nA� savunuyor.A�NATO’nun bu konuda aA�A�klamasA�A�AYuradan okunabilir. Ancak resmi bir kurum olduAYu iA�in ben yorumsuz paylaAYA�yorum. Rusya ise Napolyon’un 700bin AlmanlarA�n ise 5 milyon asker ile giriAYtiAYi saldA�rA�larA� unutmuyor. Ukrayna’nA�n NATO’ya kA�sa vadede girmesini zaten mümkün gA�rmüyorum ama okuduAYum kitaplar ve dokümanlardan A�A�kardA�AYA�m sonuA� buna asla izin de verilmeyeceAYi.
Putin’in kullandA�AYA� “Novorossia” kelimesi, ayrA�lA�kA�A�larA�n esir askerleri teAYhir etmesi… Tarihin bu kA�sa A�zetini bilmeden Rusya’nA�n neleri gA�ze alabileceAYini veya Ukrayna’da neler olabileceAYini anlayabilmek zor.
Konuya iliAYkin incelenebilecek iA�erikler:A�
Azant Manukyan
Müdür | Uluslararası Piyasalar Hisse Senetleri ve Türev
Global ekonominin temel taşlarını oluşturmaları beklenen BRIC ülkeleri, son dönemde çok farklı gündem maddeleriyle yatırımcı algısındaki risk unsurunun tekrardan gözden geçirilmesine neden olmaktadır. Amerika’nın “Axil of Evil” ülkeleri ile özdeşleşen jeopolitik risklere ek olarak 2014 yılının ilk yarısında Ukrayna’daki politik krizin Rusya’nın ilgisini çekmesiyle piyasalar nezdinde de yeni bir cephe açılmış oldu. Soğuk savaş dönemini anımsatan hamleler Mart ayı başında Rusya riski taşıyan finansal enstrümanların fiyatlamalarında sert hareketlere neden olurken, korkulanın aksine Rusya’nın enerji arzındaki stratejik konumu nedeniyle Amerika ve Avupa ülkelerinin cevapları cılız yaptırımlarla sınırlı kaldı.
İlk olarak düzenlenen referandumla Kırım’ın bağımsızlık kararı alması ve Rus Donanması’nın karargahının yer alması nedeniyle Rusya’nın hızlıca Kırım’ı kendi ülke topraklarına katması, risk algısının önemli bir göstergesi olan Rusya 5 yıllık CDS’inin 190 baz puandan 280 paz puana kadar yükselmesine neden oldu. Rusya’nın Sovyet dönemini andıran taktik hamlelerine Amerika ve Avrupa ülkelerinin bakakalmaları, hem CDS oranlarının hem de ilk şokla yaklaşık %18 gerileyen MICEX endeksininde hızlıca toparlanmasına neden oldu. Tam piyasalar FED ağırlıklı gündemine geri dönmeye hazırlanırken, bu seferde yine Rus yanlısı Donetsk ve Luhansk bölgelerinin aldıkları referandum kararları fiyatlamaları üzerinde dejavu etkisi yarattı. Ancak, hem Putin’in Kırım’ın aksine diğer iki bölgedeki referandum hareketine karşı mesafe koyması hem de Yushchenko ve Yanukovych hükümetlerinde görev almış Poroshenko’nun Ukrayna Cumhurbaşkanlığına seçilmesi Rus kıymetlerine baharın geçte olsa geri gelmesine neden oldu.
Gerilemeye devam etmesine rağmen halen 468 milyarlık reservinin arkasına sığınan Rusya Merkez Bankası kısa dönemde kapalı borçlanma piyasasının etkisini üzerine fazla hissetmeyecektir. Benzer şekilde Rus şirketleri de dikkatlerini Yuan cinsi Dim-Sum borçlanmalarına çevirmiş durumda. Ancak, ortalama vadelerin 2-3 yıl ile sınırlı kaldığı $110 milyarlık Dim-Sum piyasası Rus şirketleri açısından sadece kısa vadeli bir çözüm olabilecek durumda. Her ne kadar Rusya’nın Çin ile yapmış olduğu 30 yıllık $400 milyara ulaşması beklenen doğalgaz anlaşması Rus kredilerinin Asya piyasalarındaki bilinilirliği açısından olumlu olsa bile, geçtiğimiz sene sadece Rus bankaların toplamda $600 milyonluk borçlanma ile test ettikleri Dim-Sum piyasasının örnek olarak Temmuz ayı sonunda 1,75 milyarlık itfası olan Gazprom’un ihtiyacını ne düzeyde karşılayabileceği şüpheli. Ayrıca, Çin piyasasında özellikle konut sektöründe artan risklere paralel olarak Amerika’yı geçen Çin’deki banka kredilerindeki NPL oranlarıyla sene başından beri Yuan’ın dolara karşı %3,5 değer kaybetmesi, Dim-Sum talebini de negatif etkilemiş durumda. Bu nedenle Rusya kredileri açısından bahar esintisine fazla kendimizi kaptırmadan önümüzdeki kara günlere yönelik hazırlıklara başlamak için ‘fırsat bu fırsat’ demek daha doğru olacaktır.
Piyasaların son dönemde dile getirilen yeni düzene alışmaya başladığı bir dönemde Rusya’ya yönelik artan jeopolitik risklerin olumlu yansıdığı bir piyasa var mı diyecek olursanız, akıllara filmseverler tarafından en iyi Bond filmleri arasında gösterilen “From Russia With Love” filminin başlığı ve içeriğinin gelmemesi içten bile değil. 1978’deki Geceyarısı Expressi filminin Türkiye’in dış imajında yarattığı travma öncesi, 1963 yılında gösterime giren “From Russia With Love” İstanbul’un Yerebatan Sarnıcı ve Ayasofya dahil birçok tarihi mekanını içeren görüntüleriyle Türkiye’nin tanıtımına katkıda bulunmuştu. Geçtiğimiz üç aylık dönemde Rusya’ya yönelik talebin alternatif arayışında, finans merkezi olma yolunda Türkiye hisse senedi piyasası iyi bir alternatif olarak öne çıkarken, özellikle ihraç piyasasında bekleyen Türk Telekom, Vakıfbank gibi Türk kredileri açısından Temmuz ve Ağustos aylarının getireceği durgunluk öncesi kaçırılmaması gereken bir fırsat döneminde olduğumuzu belirtelim.
Cüneyt Akdemir
SGMK ve FX Müdürü | Uluslararası Piyasalar
Son yıllarda gelişen teknoloji ile enerji üretiminde dikkat çekici oranda hızlanan ABD ve Orta Doğu’daki yeni gelişmeler 2014 yılında da enerji piyasasında önemli hareketlerin olacağını gösteriyor. Piyasadaki arz-talep dengesindeki değişimler ABD’de uzun yıllardır uygulanan ticari sınırlamaların da sene sonundaki seçimler öncesi tekrar tartışılmaya başlanmasına neden oluyor. ABD petrol üretimindeki artışla maliyetlerdeki düşüş ABD petrol ihracatının liberalizasyonunu gündeme getiriyor. Orta Doğu’da ise İran’a uygulanan ambargo üzerine yapılan görüşmeler ve Libya’daki gelişmeler petrol fiyatları üzerinde etkili olacak faktörler arasında öne çıkıyor. Enerji piyasasında bir diğer dikkat çeken unsur ise doğalgaz fiyatları. 2013 yılında toparlanmaya başlayan ABD doğalgaz fiyatları ve LNG ihracatındaki yeni gelişmeler global bazda doğalgaz fiyatlarını yakından ilgilendiriyor. Tüm bu gelişmeler ışığında hem enerji fiyatları hem de bu sektörde faaliyet gösteren şirketlerin hisse senetleri etkilenecektir.
2013 yılında dikkat çeken gelişmeler
ABD petrol üretimi vs. petrol ithalatı (‘000 varil/gün) – Kaynak: DOE
ABD petrol türevleri ihracatı (‘000 varil/gün) – Kaynak: DOE
2014 yılında takip edilmesi gereken muhtemel değişimler ve beklentiler
Çevreciler tarafından karşı çıkılan Keystone XL boru hattı konusunda bu sene karar vermesi beklenen Obama’nın bir yandan da bu alanda yatırım yapan şirketlerin ve işçi birliklerinin desteğini kaybetmek istememesi konuyu önemli bir merak konusu haline getiriyor. Projenin iklim üzerindeki etkisi Obama’nın kararında etkili olacaktır. Ancak yaklaşık 42 bin istihdam yaratması beklenen projenin onayının sürekli ertelenmesi konuyla ilgili baskıları arttırıyor. Projeye karşı olan Enerji ve Doğal Kaynaklar Komitesi başkanı Ron Wyden’ın görevini bu sene devralması beklenen senatör Mary Landrieu ise projeyi destekleyenlerden biri olduğu için bu konu 2014 yılında da gündemin önemli maddelerinden biri olacak.
ABD’de artmaya devam eden, 2016 yılında rekor seviyeye ulaşması hatta Rusya ve Suudi Arabistan’ın önüne geçmesi beklenen petrol üretimi nedeniyle yaklaşık 40 yıldır uygulanan ihracat sınırlamasının gözden geçirilmesi için Kongre’ye ve Obama’ya baskı yapılacak gibi görünüyor. EIA (The Energy Information Administration) tarafından yayınlanan 2014 yılı enerji görünümü raporunda hidrolik kırılma teknolojisi ile hızla artan petrol üretiminin her yıl 800 bin varil/gün artış göstererek 2016 yılında 9,5 varil/gün seviyesine ulaşması beklendiği belirtildi. 2019 yılında ise 9,61 milyon varil/gün ile 1970’deki 9,64 milyon varil/gün seviyesine yaklaşması bekleniyor. 2012 yılında ABD’de kullanılan petrolün %40’ı ithal kaynaklıyken bu oranın 2016’ya kadar %25 seviyesine gerilemesi bekleniyor.
İhracat sınırlaması 1973 OPEC petrol ambargosuna dayanıyor. Bu dönemde ABD petrol seviyesinde azalmayı ve fiyat yükselişini engelleme amaçlı ihracata sınırlama getirildi. Petrol ihracatı için şirketlerin Ticaret Bakanlığı’ndan özel izin alması gerekiyor. Sadece Kanada için istisnalar olabiliyor. İhracat yasağının kaldırılması ise petrol üreticileri ve rafineriler arasında anlaşmazlığa yol açabilir. Benzin, dizel ve diğer ürünlerin artan ihracatıyla kazançlarını arttıran rafinerilerin gelirlerini tehlikeye atacak olan teklif petrol üreticilerinin ise kazançlarını arttıracak bir gelişme olduğu için bu kesim tarafından destekleniyor.
Petrol üreticisi şirketleri temsil eden DEPA’nın (Domestic Energy Producers Alliance) web sitesinde, aşağıdaki linkte bulunan formu doldurarak ABD vatandaşlarının ülkenin enerji bağımsızlığını desteklemesi isteniyor.
http://www.depausa.org/independence
Hükümet tarafında ise dikkat çeken açıklamalardan biri Enerji Bakanlığı’ndan geldi. ABD Enerji Bakanı Ernest Moniz, ABD’de enerji konusunda resmin 1970’lerden farklı olduğunu ve ihracat sınırlamasının tekrar gözden geçirilmesi gerektiğini belirtti.
Sektördeki şirketlerin bir kısmı da konuyla ilgili fikirlerini açıkça dile getiriyor. Hem üretici hem de rafineri olan Exxon Mobil’den de geçtiğimiz ay ihracat sınırlandırılmasının tekrar gözden geçirilmesinin gerektiğine dair açıklamalar geldi. Petrol üreticisi olan ancak rafineri olmayan şirketlerden Continental Resources’ın CEO’su Harold Hamm, rafinerilerin limitsiz olarak ihracat yapabildiğini ancak petrol üreticilerinin bunu yapamamasının bu şirketler için haksızlık olduğunu belirtti. Önemli rafinerilerden biri olan Valero ise ihracat yasağının kaldırılmasını desteklemediklerini açıkladı. Şirket adına konuşan temsilci, ABD’nin yüksek miktardaki enerji kaynaklarını daha değerli ürünlere dönüştürerek kullanması ve ihraç etmesinin daha avantajlı olacağını belirtti. Bir diğer rafineri Marathon Petroleum Corporation, serbest piyasa koşullarını desteklediği için yasağın kalkmasına karşı çıkmasa da petrol yerine rafineri ürünlerini ihraç etmenin ticari açıdan faydalı olduğunu vurguladı. Rafinerileri temsil eden bir birlik olan The American Fuel and Petrochemical Manufacturers da yasağın kaldırılmasına karşı olmadıklarını açıkladı.
Petrol ihracat yasağının kalkmasına destek verenlerden biri de sektörün önemli bir bölümünü temsil eden API. API yöneticilerinden Erik Milito, serbest ticareti desteklediklerini belirtti. Milito, API olarak özellikle demokrat senatör Ron Wyden ve Cumhuriyetçi senatör Lisa Murkowski olmak üzere Enerji Komitesi ile konuşmayı planladıklarını açıkladı. Enerji ve Doğal Kaynaklar Komitesi üyelerinden olan Lisa Murkowski, ihracat sınırlamalarının kaldırılmasıyla ülkenin enerji piyasasındaki liderliği konusunda önemli bir mesaj verilmiş olacağını ve ülkenin enerji güvenliğinin aratacağını, fiyatların yükselmesine neden olabilecek ve ülkenin istihdam durumuna zarar verebilecek sorunlar yaşanmadan bu sınırlamaların kaldırılması gerektiğini savunuyor. Konuyla ilgili geçtiğimiz günlerde Obama’ya mektup yazan Murkowski konunun sıkı takipçilerinden olmaya devam edecek gibi görünüyor.
İhracat yasağının kaldırılmasına karşı olan bazı Demokratlar ise bu durumun petrol şirketlerini zenginleştirerek artan benzin fiyatlarının tüketiciye zarar vereceğini öne sürüyor.
2013 yılının son aylarında ihracat terminallerinde protestocu gruplarla kısmen de olsa anlaşmaya varılması 2014 yılı için Libya petrol üretimine dair görünümü daha pozitif hale çevirdi.
2013 yılı sonunda yapılan görüşmeler sonucu petrol ihracatındaki sınırlama kaldırılmasa da İran ve P5+1 ülkeleri arasında kısmen uzlaşmaya varılması altı ay sonraki görüşmeler için umut vadediyor. Ancak petrol ihracatındaki mevcut engeller kaldırılsa da alt yapı sorunları nedeniyle bu sorunlar giderilmeden İran petrol ihracatında çok hızlı bir yükseliş olması düşük bir ihtimal.
Libya, İran, Irak petrol üretimleri (‘1000 varil/gün) – Kaynak: DOE
Şu an onay için bekleyen yaklaşık 20 başvurunun kaçının 2014 yılında onaylanacağı merak konusu. Bu yıl Enerji ve Doğal Kaynaklar Komitesi başkanı olması beklenen senatör Mary Landrieu, Keystone XL projesinde olduğu gibi LNG ihracatı konusunda da destekçi konumunda bulunuyor. Şu an yapımı devam eden ve yaklaşık $12 milyar maliyeti olması beklenen Sabine Pass terminalinin 2015 yılında Asya’ya LNG ihracatına başlaması bekleniyor. Şu an dünyanın en fazla doğalgaz stoğuna sahip Rusya için ABD’nin Asya’ya olan erişiminin artması Rusya ekonomisini ve global doğalgaz fiyatlarını önümüzdeki yıllarda etkileyecek önemli faktörlerin başında geliyor. EIA (The Energy Information Administration) tarafından yayınlanan 2014 yılı enerji görünümü raporunda doğalgaz üretiminin 2012-2040 yılları arasında %56 artarak 37,6 trilyon kübik feet seviyesine ulaşması beklentisi açıklandı. Önümüzdeki yıllarda elektrik üretiminde doğalgaz kullanımının da kömür kullanımını geçmesi bekleniyor. Daha kısa vadeli bir bakış açısıyla ise 2014 yılına oldukça hızlı bir yükselişle başlayan doğalgaz fiyatları kömürü elektrik üretiminde daha cazip bir konuma sokabilir.
Tüm bu potansiyel gelişmeler, 2014 ve sonrası için enerji piyasasında gündemi oluşturacak konu başlıkları olarak öne çıkıyor. Sadece petrol, doğalgaz, benzin gibi ürünler değil ayrıca bu sektördeki şirketlerin hisse senetleri de bu gelişmelerden etkilenecek ve takip edilmeye değer enstrümanlar arasında yer alıyor.
Ayşegül Kabakçı
Uzman | Uluslararası Piyasalar – Hisse Senedi ve Türev
Krizin en AYiddetli döneminde her zaman olduAYu gibi ne olacaAYA�nA� sA�yleyecek bir “kahin” arama iAYine giren piyasa Marx’a sarA�lmA�AYtA�. HiA� bir A�alA�AYmasA�nda bA�yle bir analizi olmamasA�na rağmenA�A� “Owners of capital will stimulate the working class to buy more and more of expensive goods, houses and technology, pushing them to take more and more expensive credits, until their debt becomes unbearable. The unpaid debt will lead to bankruptcy of banks, which will have to be nationalised, and the State will have to take the road which will eventually lead to communism.”A� cümlelerininA� internette fenomen olduAYunu hatA�rlarsA�nA�z. (Bunun bir de Einstein’A�n arA�larla ilgili versiyonu vardA�r). Elbette Marx’A�n bA�yle bir cümlesi yok.
Kapitalizmin geleceAYi üzere fikir belirtmiAY pek çok isim olmasA�na rağmen, Marx ve J.A Schumpeter farklA� yollardan aynA� sonuca A�A�kmalarA� aA�A�sA�ndan A�ne A�A�kar. Her ikisinin de ilk soruya verdiAYi yanA�t aA�A�k ve nettir: Kapitalizm uzun vadede sona erecek bir sistemdir.A� Ancak bu noktada analizi bitirmek hata olur. Zira her ikisinin anlaAYtA�AYA� ve farklA� düAYündüAYü noktalar vardA�r. Bu noktalar üzerine her ikisinin birebir A�rtüAYen gA�rüAYleri olduAYu gibi geniAY bir bantta veya dar bir bantta anlaAYtA�klarA�nA� sA�ylememiz de mümkün. BazA� konularda aAYA�rA� hassas yaklaAYmadA�AYA�mA� belirterek devam ediyorum.
Gerek Marx gerek Schumpeter Kapitalizmin hakkA�nA� verir. Yani sistemi temelinde baAYarA�lA� bulur. Her ikisi içinde,en azA�ndan tarihin bir döneminde, Kapitalizm ilerici bir sistemdir.A� Ve her ikisi de sistemin kendi baAYarA�sA�nA�n sonunu getireceAYi üzerinde de hem fikirdir. 19 YY sonu ve 20. YY baAYA�nda yaAYayan Marx ve Schumpeter Kapitalizmin gelecekte devasa Şirketlerin bulunduAYu bir sisteme dA�nüAYeceAYi konusunda da hem fikirdir.
Ancak Marx’a gA�re daha fazla kar etmek iA�in büyüyen bu Şirketler sabit (deAYiAYmeyen) sermaye yatA�rA�mlarA�nA�n kardan daha hA�zlA� artmak zorunda kalmasA� nedeni ile duvara A�arpacaktA�r. Türkiye’de genelde “creative distruction-yaratA�cA� yA�kA�m” teorisi ile bilinen, oysa bu Kapitalizm,Sosyalizm ve Demokrasi adlA� kitabA�n sadece bir bA�lümüdür ve yaratA�cA�sA�nA�nA� gA�zünde Kapitalizmi A�lümsüz kA�lmaya yetmez, Schumpeter ise sorunun büyüyen Şirketlerin yaratA�cA�lA�AYA� A�ldürmesinden ve bürokratik bir yapA�ya dA�nüAYmesinden kaynaklanacaAYA�nA� düAYünür.
Zehir mi Panzehir Mi?
Marx yukarA�da belirttiAYim nedenle sistemin devamlA� krizler üreteceAYini, ki burada geliAYmiAY bir kapitalist sistem gereklidir 1917 Rusyaa��sA� deAYil, ve A�A�keceAYini düAYünürken Schumpeter Kapitalizmin bu tip krizlerle fazlalA�klarA�nA� atacaAYA�nA� ve temizleneceAYin savunur. Marx aA�A�sA�ndan ekonomi ne kadar geliAYmiAY olursa olsun sA�nA�flar arasA�nda bir savaAY kaA�A�nA�lmazdA�r. Oysa Schumpeter Kapitalizmin sadece burjuva sA�nA�fA� tarafA�ndan deAYil kendisine daha iyi koAYullar saAYladA�AYA� iA�in diAYer kesimler tarafA�ndan da sahiplendiAYini düAYünür (ve haklA� A�A�kar). Ancak krizler sistemin zayA�f yanA�dA�r ve hA�rpalanmasA� kaA�A�nA�lmazdA�r. GiriAYimciler sistem tarafA�ndan A�düllendirilen ve toplum tarafA�ndan takdir edilen insanlar olmasA�na rağmen krizler sA�rasA�nda sorumlu tutulan, vergilendirilen ve sevilmeyen kiAYilerdir. Sadece toplum geniAY kesimleri deAYil entelektüellerin de sisteme karAYA� sevgisizliAYi sA�z konusudur. Akademik dünyada yetenekleri ile A�ne A�A�kan bu insanlar gerA�ek,yani iAY dünyasA�, dünyada giriAYimcinin gerisinde kalA�r. Bu nedenle aslA�nda burjuvazi sayesinden kaliteli bir hayata sahip olsalar da sisteme muhaliftirler ve ihanetten kaA�A�nmazlar. GiriAYimci hiA� bir zaman aristokratlar gibi bir sA�nA�f oluAYturamaz ve geniAY bir yA�netim gücüne sahip olamaz. Günümüz dünyasA�nda daha A�nce olduAYu gibi büyük aileler kurmak, Şirketinin nesilden nesile devamA�nA� saAYlamak gibi bir kaygA�sA� da yoktur.
Okuyucunun aklA�na bu noktada “Twitter, Facebook ve hatta Apple ” gibi Şirketler gelmesi ve Schumpeter’A�n yanA�ldA�AYA� düAYüncesi gelebilir. Ancak evlere sus tesisatA�nA�n baAYlanmasA�, telefonun icadA� mA� hayatlarA� deAYiAYtirecek giriAYimler/buluAYlardA�r yoksa Facebook’ta like etmek mi? 3 Ekim 2012 tarihli mailimde (aAYaAYA�da) belirttiAYim gibi buluAYlarA�n hA�zA� ve dünyayA� deAYiAYtirme niteliAYinin giderek azalA�yor olmasA� bir gerA�ek.
Ekonomik Krizler Kapitalizmin Sonu Mu?
Aziddeti büyüyen ve zaman aralA�AYA� kA�salan krizler Sistem’in sona doAYru yaklaAYtA�AYA�nA� savunanlarA�n sayA�sA�nA� arttA�rA�yor olabilir. Ancak geA�miAY A�rneklere baktığımızda bu gA�rüAYlerin haklA� A�A�kmadA�AYA�nA� gA�rmek mümkün. Zaten var olmayan burjuvazi ve kapitalizme karAYA� yapA�lan ve felaketle sonuA�lanan baAYarA�sA�z SSCB deneyimini bir kenara bA�raksak bile 1. ve 2. Dünya SavaAYlarA�ndan sonra ortaya A�A�kan ve pek ala sistemin deAYiAYmesi ile sona erebilecek olan “fA�rsat pencereleri” bile hayal kA�rA�klA�AYA� ile kapanmA�AYtA�r. Zira yA�kA�ntA�lar içinde olsa da temelinde Kapitalist olarak A�rgütlenmiAY bu ekonomiler farklA� bir sistemi hayata geA�irmek isteyenlerin baAYarA�sA�z olmasA�na neden olmuAYtur. Bu nedenle ekteki pankartta gA�rdüAYünüz “formatlama” sanA�ldA�AYA� kadar kolay deAYildir.
KA�yametin Alametleri VarA� MA�?
Kutsal kitaplarda kA�yametin küA�ük ve büyük alametleri olmasA� gibi önemli deAYiAYimlerin de alametleri vardA�r (misal; artan sayA�da yüksek bina küA�ük alametlerden birisidir). A�rneAYin Azirket karlarA�nA�n (2. KA�sA�mda bu konuya Kaleckia��nin Kar denklemi üzerinden deAYineceAYim, Kalecki kim derseniz kabaca Tesla Edisona karAYA� ne ise aslA�nda Kalecki de Keynesa��in fikirlerine gA�re o) GDPa��de en yüksek oranA�na eriAYmesi ve fakat ücretlerin en düAYük seviyeye gerilemiAY olmasA� Marxa��A�n A�n gA�rdüAYü ancak 1947 yA�lA�nda kitabA�nA� yazarken Schumpetera��A�n a�? hatalA� bir A�ngA�rüa�? olarak nitelendirdiAYi bir geliAYme olarak günümüzde ortaya A�A�kmA�AY durumda. Marxa��A�n gA�rüAYlerinin AYekillendiAYi dA�nemde (A�ok) ücretler düAYük seyrederken Şirket karlarA� hA�zla artar durumdaydA�.
AAYaAYA�da Lewis curve olarak gA�rdüAYünüz teorinin de temelidir.
Bir noktadan sonra ücretler hA�zla artA�AYa geA�er ancak yaAYadA�AYA� dA�nem itibarA� ile Marxa��A�n bunu gA�rememesi en belirgin yanA�lgA�larA�ndan biridir. Azu anda ise A�in gibi ülkelerde bu yaAYanA�rken ABD gibi ülkelerde A�nceki satA�rlarda bahsettiAYim A�arpA�klA�k yaAYanmaya baAYlamA�AY durumda. Schumpetera��A�n A�n gA�rdüAYü kapitalizmin a�?sosyalistleAYmesia�? ise ABDa��de yaAYanan SaAYlA�k SigortasA� reformunda gA�rülebilir. Ona gA�re sadece ekonominin deAYil toplumum sosyalistleAYmesi A�n koAYullardan biridir. Obamaa��nA�n sA�ylediAYi a�?sizden A�nce devlet bu yolu yaptA�AYA� iA�in siz iAYinizi daha rahat yapA�yorsunuza�? gA�rüAYünün yaygA�nlaAYmasA�dA�r. Oysa ABDa��de demiryollarA� ve ilk havalimanlarA� tamamen A�zel giriAYimin eseridir, devletin en ufak bir katkA�sA� yoktur. 2016 sonrasA�nda gA�rülecek liberal parti bu ortamda oluAYacaktA�r.
Ancak 1929 krizinden hemen sonra da konuAYulan bir konudur bu. FDR Büyük Depresyondan sonra a�?New Deala�? politikasA�nA� aA�A�klarken yanA�nda bulunan Robert W. Dunn, Rexford Tugwell, ve Stuart Chase gibi isimler (ki Schumpetera��A�n bahsettiAYi sistemin içinden A�A�kA�p sistemi sorgulayan entelektüellere iyi birer A�rnektirler, Chase MIT, Tugwell Columbiaa��da proftur) Rusya A�rneAYini incelemek üzere ülkeyi ziyaret etmiAY, üzerine internetten ulaAYabileceAYiniz bir rapor hazA�rlamA�AY ve sistemi A�vmüAYtür. Chase 1932 yA�lA�nda yazdA�AYA� New Deal adlA� kitabA�nda a�? TrA�stler, monopoller ve büyük bankalarda konsantre olmuAY sermaye artA�k merkezi planlamaya yol vermelidir. Gereken hassas uzmanlA�k ve karAYA�lA�klA� baAYA�mlA�lA�k nedeni ile modern endüstri parA�alarA�nA�n kilitlenmesinin A�nüne geA�ilmesi iA�in giderek daha artan AYiddette kolektivist bir düzene ihtiyaA� duymaktadA�r.a�?A� satA�rlarA� ile sistemin sonunu ve yerine gelmesi gereken sistemi tarif ediyordu. Elbette bu yanlA�AY bir kehanet ve A�A�ken ABDa��nin sistemi deAYil Chasea��in beAYendiAYi sistem oldu. 2008 krizinden bu yana A�ina��de uygulanan a�?devlet kapitalizminina�? daha saAYlA�klA� olduAYunu iddia eden pek çok A�alA�AYma yayA�nlanmA�AY durumda. Yine hatalA� bir kehaneta��
A�2015-2017 DeAYiAYim DA�nemi
Kapitalizm üzerine iki farklA� gA�rüAYü A�zetledim. Bundan sonraki bA�lümde cari sorunlar (hayA�r FEDa��in bilanA�osunun 4 trilyon olmasA� deAYil) ve ihtimallere deAYinmeye A�alA�AYacaAYA�m.
Azant Manukyan
Müdür | Uluslararası Piyasalar
Kerry'nin gaf olarak mA� yoksa Temsilciler Meclisia��nden destek bulamayacaAYA� anlaAYA�lan Obama'yA� kurtarmak iA�in mi sA�ylediAYi belli olmayan sA�zlerin Ruslar tarafA�ndan derhal kullanA�lmasA�nA�n ardından, Suriye sorunu bir süre iA�in halA� altA�na A�ekilecektir.
Ancak A�nümüzde ciddi bir siyasi takvim olmayA� sürdürüyor:
A�talya'da Berlusconi'nin kaderini netleAYtirecek gA�rüAYmeler sürüyor. Bu yazA� yazA�ldA�AYA� sA�rada Berlusconia��nin bir video mesajA� yayA�nlayarak her durumda hükümete desteAYini sürdüreceAYini aA�A�klayacaAYA� konuAYuluyordu. Aksi bir durumda A�talya siyaseti ciddi anlamda karA�AYabilir.
Zaten son 2 haftada A�talyan bonolarA�nA�n getiri olarak A�spanyol bonolarA�nA� aAYmasA�nA�n temelinde de bu korku var.
ABD'de bütA�e ve borA�lanma limiti konularA� teorik olarak eylül sonu ve ekim ortasA�na kadar halledilmeli. ABD zaten MayA�s ayA�nda 16.7 trilyon dolarlA�k limiti doldurmuAYtu. Ancak ek A�nlemlerle, CR uygulamasA� sayesinde operasyonel haldeydi. Bakan Lew Ekim ortasA�nda eldekiA�imkanlarA�n biteceAYini aA�A�kladA�. 2014 seA�imleri nedeni ile bu kez çok daha zor geA�ecek bir tavan tartA�AYmasA� sA�z konusu. BütA�ede ise 85 milyar dolarlA�k otomatik kesintilerin iA�eriAYi ile ilgili kavgalar baAYta olmak üzere Obamacare vs. ciddi tartA�AYma konusu. 22 Eylül'de Almanya'da secimler yapA�lacak. Anketlerde Merkel yani CDU/CSU ve FDP 45% civarA�nda A�nde gA�rünüyor. Ancak SPD/YeAYillerA� 36% ve komünist eAYilimli Linte 8% ile yani 44% ile hemen arkasA�nda. Merkel'in tanA�mA� ile kA�zA�l-kA�zA�l-yeAYil koalisyona karAYA� saflar sA�kA� tutulmalA�. Ancak SPD Linke ile koalisyona çok sA�cak bakmadA�AYA�nA� sA�ylüyor (A�rneAYin NATO'dan A�A�kmak gibi talepleri var).
Merkel'in kaygA� duymasA�nA�n bir nedeni ile yeni kurulan ve AYu anda mecliste olmayan AfD (Almanya iA�in alternatif) partisi. Parti 4% civarA�nda ve 5% oy alabilirse meclise girecek. Bu durumda Merkel hükümet kurmak iA�in SPD'ye bile ihtiyaA� duyabilir ki, baAYbakan olarak kalA�r ancak zor bir koalisyon olur. BazA� analistler SPDa��nin ilk baAYta CDU ile koalisyon kurabileceAYini ancak daha sonra eyalet bazA�nda gA�rünen A�rneklerde olduAYu gibi sol bir hükümet veya azA�nlA�k hükümetine geA�mek isteyebileceAYini sA�ylüyor. AfD'nin tabanA� aslA�nda Merkel'in tabanA� ile aynA� ancak anti Euro daha doAYrusu anti bail out (ülkeleri/bankalarA� kurtarma operasyonu) kesimin ayrA�lmasA�ndan oluAYuyor.
Merkel bunu bildiAYi iA�in konuAYmalarA�nda hep KKY koalisyonunun enselerinde olduAYunu sA�ylüyor. A�zellikle Almanya seA�imleri nedeni ile FOMC sonrasA� parite ne olur sorusunu cevaplamak zor. Zira kiminle konuAYsanA�z Avrupa'da her AYey Alman secimler nedeni ile ertelenmiAY durumda,sonrasA�nda masaya konulacak diyor.
Azant Manukyan
Müdür | Uluslararası Piyasalar
Küreselleşmenin artmasıyla artan dış ticaret dengesizlikleri ülkelerin makro dengelerinin sürdürülebilirliğini tehlikeye sokmaya başladı.
Başlığa bakıp, kur savaşları ve Moskova Finans Merkezi arasında ilişki kurduğumu sanmayın. İki konu arasındaki tek ortak nokta bu hafta 14-15 Şubat’ta Moskova’da yapılacak G20 toplantılarında gündeme gelecek olması.
Kur savaşları Japonya’nın genişleyici para politikasının dozunu artırması sonrası yeniden ısıtılan bir konu. Moskova Uluslararası Finans Merkezi projesi ise MICEX halka arzıyla yeniden gündeme gelen eski bir mesele.
Kur savaşları konusunu bazen sıkıcı gelse de takip etmeye mecburuz. Çünkü mahşerin dört fili -ABD, Avrupa, Japonya ve Çin- arasındaki tepişme artarsa olan bizim gibi gelişmekte olan ülkelere olacak. Türkiye’de para politikası küresel likiditeye bağlı olarak belirleniyor.
Moskova Finans Merkezi kısa vadede piyasaları ilgilendiren bir konu değil. Rusya ve Türkiye pek çok alanda olduğu gibi bölgenin finans merkezi olma konusunda da çekişiyorlar. Şimdilik piyasa güçlerinden daha çok siyasetçilerin canlı tuttuğu finans merkezi konusu uzun vadede özellikle finans sektöründe çalışanları etkileyecek.
Kur savaşlarını 21. yüzyılda ülkelerin baş vurduğu korumacı önlemler olarak görebiliriz. Küreselleşmenin artmasıyla artan dış ticaret dengesizlikleri ülkelerin makro dengelerinin sürdürülebilirliğini tehlikeye sokmaya başladı.
Uluslararası anlaşmalar nedeniyle gümrük vergileri ve kotaları snırlı olarak kullanabilen ekonomi yönetimleri genişleyici para politikalarıyla bir yandan ülkelerindeki borç sorununu rahatlatırken diğer yandan paralarına değer kaybettirerek dış ticaret dengelerini destekliyorlar.
Yenin dolara karsı değerinin 2012 ortasında 75 civarına gelmesi Japon şirketlerinin rekabet gücünü tükenmenin eşiğine getirmişti. Genişleyici para politikasının desteğiyle kurun 93’e yükselmesi ihracatçı Japon şirketlerini rahatlattı. Bu işten en çok zarar görenler ise risk iştahındaki artış nedeniyle parası son dönemde değer kazanan Avro bölgesi şirketleri oldu. Avrupa’nın para politikasını gevşetmeye devam etmesi Türkiye Merkez Bankası’nın kısa dönemli faizleri daha da aşağıya çekmesine neden olacaktır.
Moskova Uluslararası Finans Merkezi konusu küresel büyümeye, enerji fiyatlarına ve devlet şirketlerine bağımlılığı yüzünden tökezlemeye başlayan Rusya’nın, finans sektörüne ağırlık vererek rekabet gücünü artırmak istemesinden kaynaklanıyor.
Teknolojik altyapısının geriliği, yetişmiş insan gücünün eksikliği, hukuk sisteminin güven vermemesi gibi nedenler yüzünden Rusya’nın kısa ve orta vadede uluslararası finans merkezi olma şansı bulunmuyor.
Ancak Moskova’nın bölgesel bir merkez olması açısından İstanbul’a göre şansı daha fazla. Londra borsasının piyasa değerinin %18’ini Rusya kökenli ve devlet ortaklığı olan şirketler oluşturuyor. Başkan Putin bundan sonraki özelleştirmelerin Moskova borsasında yapılmasında kararlı.
Özel sektör şirketlerinin de gerekli teşvik mekanizmalarıyla Moskova’da halka açılmasının özendirilmesi planlanıyor. Benzer şekilde eskiden Sovyetler Birliği üyesi olan ve enerji bağımlığı olan ülkelerin Moskova borsasında özelleştirme yapması teşvik edilecek. Söz konusu gelişmelerin hayata geçmesi zaten sınırlı şansa sahip olan İstanbul Uluslararası Finans Merkezi projesini vuracaktır.
Serhat Gürleyen, CFA
Direktör | Araştırma