Adam Smitha��e GA�re Devlet:
A�lk yazA�yA�A�2015-2017 deAYiAYim dA�nemi diyerek bitirmiAYtim. AslA�nda benim kafamdaki ikinci yazA� bu deAYildi, ancak geliAYmeler nedeni ile sA�ralamayA� deAYiAYtirmek doAYru olabilir. YaAYananlar bahsettiAYim deAYiAYimle doAYrudan iliAYkili olduAYundan, anlaAYA�lmasA� da büyük A�nem taAYA�yor. A�nce doAYru bilinen bir yanlA�AYa deAYinmek istiyorum. Piyasa güA�lerine inanan gA�rüAYlerin A�oAYunluAYu kaynaAYA�ndan deAYil de türevin türevinden A�AYrenildiAYi iA�in Adam Smith sanki her AYeyi piyasa güA�lerine ihale etmiAYtir gibi anlatA�lA�r.
Smith a�?The Wealth of Nationsa�? adlA� eserinde devletin gA�revlerini yani a�?devleti Devlet yapana�?A� unsurlarA� 3 baAYlA�k altA�nda tanA�mlar:
- Savunma
- Adalet
- AltyapA�
- Sosyal Kurumlar
AAYaAYA�da konularA� derinlemesine anlattA�AYA� bA�lümlerin giriAY kA�sA�mlarA�nA� paylaAYA�yorum.
A�A�A�A�A�A�A� *The first duty of the sovereign, that of protecting the society from the violence and invasion of other independent societies, can be performed only by means of a military force
*The second duty of the sovereign, that of protecting, as far as possible, every member of the society from the injustice or oppression of every other member of it
*The third and last duty of the sovereign or commonwealth is that of erecting and maintaining those public institutions and those public works, which, though they may be in the highest degree advantageous to a great society, are, however, of such a nature that the profit could never repay the expence to any individual or small number of individuals, and which it therefore cannot be expected that any individual or small number of individuals should erect or maintain.
Bu giriAYi yapma nedenim a�?gerA�eka�? Adam Smitha��i tanA�tmaktan ziyade bir noktaya dikkat A�ekmek. Smith devletin gA�revlerinden birisini a�?para basmaka�? veya a�?arzA� kontrol etmeka�? olarak tanA�mlanmamA�AYtA�r. Oysa bugün deAYil yaygA�n tam anlamA� ile ezici gA�rüAY bu a�?monopolüna�? devletlerin hakkA� olduAYu yA�nündedir.
a�?Bita�?pazarA�na Nur mu yaAYA�yor?
SanA�rA�m bu aA�A�klamadan sonra konuyu nereye getireceAYim belli olmuAYtur : Bitcoin ve A�zel para kavramA�. Bu konu hakkA�nda ciddi miktarda literatür oluAYmaya baAYladA�. Gerek yabancA� gerekse yerli kaynaklardan Bitcoina��in ne olduAYuna dair pek çok yoruma ulaAYabilirsiniz. Bu konuyu gerA�ekten anlamak isteyenler konunun yaratA�cA�sA� Satoshi Nakamoto (gerA�ek adA� deAYil) tarafA�ndan 2008 KasA�mA�nda yazA�lan Bitcoin: A Peer-To-Peer Electronic Cash SystemA�baAYlA�klA� A�alA�AYmayA� okuyarak iAYe baAYlamalA� (mümkünse ITa��ci bir arkadaAYA�nA�zla beraber). Konumuz Bitcoin olmadA�AYA�ndan ben sadece bir A�zeti paylaAYA�yorum:
Bitcoin bir a�?Merkez BankasA�a�? veya muadili tarafA�ndan a�?basA�lamaza�?. Daha ziyade bir emtiayA� anA�msatan AYekilde bilgisayar diline yerleAYmiAY olan a�?mininga�? a�?block chaina�? a�?blocka�? gibi tabirlerle tanA�mlanan bir proses neticesinde bitcoin a�?üretilira�?.
BasitleAYtirmek gerekirse bilgisayar aAYA�rA� karmaAYA�k bir algoritmaya uygun bir rakam bulduAYunda bir bitcoin a�?üretilmiAYa�? olur. Yeni her block yeni 25 bitcoin anlamA�na gelir. Azu ana kadar olan istatistiklere gA�re her 4 yA�lda bir yeni block’lar üretilerek basA�labilecek bitcoin miktarA� 50% azalmaktadA�r. Daha A�nce bir block karAYA�lA�AYA� 50 bitcoin olurken 2012 KasA�mA�’ndan itibaren bu miktar 25a��e gerilemiAYtir. Cari durumda olabilecek max. bitcoin miktarA� 21 milyon olarak hesaplanmA�AYtA�r. Yani az A�nce belirttiAYim algoritmaya uygun sayA� adedi sadece 21 milyondur.A� Block üretimi karAYA�lA�AYA�nda bitcoin üretimi azalan bir seyir izlediAYinden uzmanlar yakA�n tarihte block üreticilerinin teAYvik edilmesi iA�in bir iAYlem vergisi oluAYabileceAYini düAYünüyor.
Bir Bitcoine sahip olmanA�z ve baAYkalarA�nA�n sizin adına�za bitcoinleri kullanmamasA� iA�in herkesin bir a�?cüzdanA�a�? olmasA� gerekiyor. Bitcoin a�?public key cryptographya�? olarak tanA�mlanan bir sistemi kullanarak kiAYilere A�zgü kamuya aA�A�k ve A�zelA� anahtarlar üretiyor. Sadece A�zel anahtar kullanA�larak iAYlem yapA�labiliyor ancak kamuya aA�A�k anahtarA�nA�zla da iAYlemi yapanA�n siz olup olmadA�AYA�nA�z herkes tarafA�ndan tespit edilebiliyor.
Basit bir iAYlem AYu AYekilde gerA�ekleAYecek:
- A kiAYisi B kiAYisine 1 birim bitcoin gA�nderecek.
- B kiAYisi Aa��ya adresini gA�nderiyor
- A bir a�?iAYlem mesajA�naa�? Ba��nin adresini ve bitcoini koyuyor.
- A A�zel anahtarA� ile iAYlemi onaylA�yor ve karAYA� tarafa doAYrulamasA� iA�inA� kamu anahtarA�nA� aA�A�klA�yor.
- A bitcoin sistemine iAYlemi aA�A�klA�yor (2. AAYamadan sonrasA� sistemde otomatik)
A�AYlem tamamlandA�ktan sonra detaylar olabilecek en çok sayA�da bilgisayara gA�nderiliyor ve hepsi daha A�nceki iAYlemlerin de tutulduAYu block zincirlerine ekleniyor (sistem bir AYekilde iAYlemin geA�erliliAYini okuyabiliyor a��proof of work- diyorlar) ve sistem her zaman en güncel blok zincirini tespit edebiliyor.Yani iAYleminiz AAYdaki herkese aA�A�klanA�yor… Böylece A kiAYisi Ba��ye gA�nderdiAYi bitcoinleri bir daha kullanamA�yor. A�AYlemleri AYuradan gA�rebilirsiniz.
GA�rüldüAYü üzer iAYlem boyunca adına�z soyadına�z, vergi numaranA�z, e-mailiniz, kullanA�cA� adına�z ve AYifreniz gibi detaylar yok. Her hesap bir adres ve A�zel anahtara baAYlA� ve bunlarA�n kayA�tlA� olmasA�na gerek yok (bu aA�A�dan nakit kullanarak A�demeye benziyor) . Adres ise 27-34 alphanumeric sembolden oluAYan ve 1 veya 3 ile baAYlayan a�?31uEbMgunupShBVTewXjtqbBv5MndwfXhba�? gibi bir AYey.A� Sadece okuyarak yorum yazmA�AY olmamak iA�in bu aAYamalarA� AYahsen de test ettim.
Bitcoin fiyatlarA�nA�n 1200 dolara gelmesi ile bunun bir balon olduAYu,A�Lale, Nasdaq, Konut balolarA� ile karAYA�laAYtA�rA�ldA�AYA�nA� ve A�A�küAYün kaA�A�nA�lmaz olduAYuna dair de pek çok yorum yazA�ldA�. HayA�r Bitcoin bunlarla karAYA�laAYtA�rA�labilecek bir enstrüman deAYil.
Bitcoin adA� ile deAYil a�?kavramA�a�? ile tartA�AYA�lmasA� gereken bir konu. Basit bir sorun üzerinden gidelim. ParanA�n 3 fonksyonu vardA�r. Hesap birimi olmasA� (unit of account), deAYiAYim birimi olmasA� (medium of exchange) ve saklama aracA� olmasA� (store of value). Bitcoina��in benzetildiAYiA� yukarA�daki a�?balonlara�? bu tanA�mlara uyuyor mu? Bitcoin uyuyor mu?
Bitcoin veya XYZCoin sadece Paypal veya Western Union yerine bir elektronik A�deme sistemi mi (ki yaratA�cA�sA� bunu düAYünmüAY) yoksa kamunun kontrolü dA�AYA�nda bir para olabilir mi? önemli olan ve ABDa��de tartA�AYA�lan da bu. Lale bir A�lA�üde olsa da Nasdaq balonu veya konut balonu veya South Sea hiA�bir zaman devletin para basma gücüne meydan okuyabilecek bir sisteme dA�nüAYme potansiyeli olan finansal geliAYmeler deAYildi. Bir trader iA�in Bitcoina��in fiyatA� önemli olabilir. Bu yazA� dizisi iA�in ise Bitcoina��in temsil ettiAYi fikir çok önemli.
Hayek Ve A�zel Para
Bu da iA�ine girdiAYimizde A�A�kmanA�n oldukA�a zor olacaAYA� diAYer bir konuya bizi getiriyor. Konuyu, gA�rüAYleri kesin doAYru olduAYundan deAYil ancak alternatifi düAYünmeye sevk ettiAYinden, Nobel A�düllü ve Avusturya okuluna mensup ekonomist F.A Hayeka��in a�?Denationalisition of Moneya�? adlA� eserini kaynak kullanarak tartA�AYacaAYA�m. 2000 yA�llA�k yerleAYik gA�rüAYü destekliyor olsanA�z bile aksi gA�rüAYe AYahit olmak iA�in okunmalA�.
Hayek kitabA�nA� o dA�nemde Avrupa BirliAYinin temellerinin atA�lmasA� üzerine yazmA�AYtA�r. AslA�nda kitapta Euroa��nun (henüz sadece teorik kavramA� vardA�r) neden A�alA�AYmayacaAYA�na vs de deAYinmiAYtir ancak ana fikri a�?Paraa��nA�n kontrolü A�zelle ellerde olmalA�a�?dA�r. This seems to me both preferable and more practicable than the utopian scheme of introducing a new European currency, which would ultimately only have the effect of more deeply entrenching the source and root of all monetary evil, the government monopoly of the issue and control of money.a�? a�?ütopik bir fikir olan yeni bir Avrupa para birimine oranla daha tercih edilebilir ve uygulanabilir gA�rün gA�rünüyor, zira son noktada bu (Euro) tüm parasal kA�tülüklerin anasA� olan devletin para basma ve kontrol etme monopolü sadece daha da pekiAYtirecektira�?.
KitabA� A�zetlemeyeceAYim ancak Hayeka��in A�zel parasA�nA� A�zetlememde fayda var. Hayek devletin (legal tender vs) izin vermesi durumunda serbest piyasanA�n çok daha kaliteli, limitli ve deAYerli a�?fiat paraa�?A� üreteceAYini savunur (dikkat edin altA�na dayalA� deAYil, bir Avusturya ekonomisti aA�A�sA�ndan bu büyük bir sapma aslA�nda). Bir A�zel firma (Hayek banka olarak veriyor) a�?Ducata�? adA�ndan yeni bir birimi piyasaya sürer ve sA�z konusu birimiA� taban olmak kaydA� ile A�r. min 100 dolar ve Euro karAYA�lA�AYA� istenildiAYinde geri alacaAYA�nA� aA�A�klar. Bu garanti nedeni ile Banka 100 dolar deAYerindeki Ducata��A� muhtemelen 105 dolardan satacaktA�r. ardından Banka tüketicilerin talebine baAYlA� olarak Ducata��A� bir (ihtiyaA�lardan oluAYan) sepete fixler ve 1 Ducata��A�n a�?her zamana�? bu sepeti satA�n alacaAYA�nA� aA�A�klar. Bu noktada Bitcoina��de AYu anda olmayan bir eksiklik Banka tarafA�ndan tamamlanacaktA�r. AAYA�rA� volatilitede veya sepet/deAYer kazanA�r/kaybederse Banka piyasa iAYlemleri ile bu geliAYmeleri telafi edecek ve dengede tutacaktA�r. Aksi durumda zaten piyasa daha dengeli olan diAYer bir paraya geA�iAY yapacaktA�r. Teori elbette burada bitmiyor. Hayek pek çok unsur gibi a�?kanuni paraa�? (legal tender) kavramA�nA�n devlet tarafA�ndan nasA�l manipüle edildiAYini de anlatA�yor. Gresham Kanunu, deflasyon, enflasyon, A�demeler dengesi, muhasebe vs de deAYindiAYi konular arasA�nda.
Devletin monopol olduAYunu, cari kaAYA�t para (fiat money) sisteminin aslA�nda batA� icadA� olmadA�AYA� ve A�ina��in (Bitcoina��i kA�smen ilk yasaklayan ülke) çok A�nceki yüzyA�llarda uyguladA�AYA� gibi konulara girmiyorum. Ancak devam etmeden A�nce baAYka bir a�?monopolea�? bankalara deAYinmemiz gerekiyor. Tüm ders kitaplarA�nda paranA�n (bankacA�lA�k sistemi tarafA�ndan) yaratA�lmasA� aynA� AYekilde anlatA�lA�r. Fractional Reserve Banking olarak bilinen sisteme gA�re mevduatA�nA�zA� bankaya yatA�rdA�AYA�nA�zda banka belli kA�smA�nA� rezerv olarak tuttuktan sonra kalanA�nA� kredi olarak kullandA�rA�r. Bu miktar baAYka bir bankaya mevduat olarak girer ve yine rezerv kA�smA� ayrA�ldA�ktan sonra krediye dA�nüAYür ve bA�yle devam eder. Money Multiplier yani para A�arpanA� da bu geliAYmenin A�zetidir.
TartA�AYmaya aA�A�k olsa da ben kendi fikrimi belirtiyorum; yukarA�da yazdA�klarA�m tamamen yanlA�AY. Cari sistemde mevduat krediyi yaratmaz aksine kredi mevduatA� yaratA�r ve bankalar bu operasyonun ardından rezervleri bulur. a�?In many cases, banks borrow in that market specifically to meet reserve requirements.a�? . Banks do not, as too many textbooks still suggest, take deposits of existing money fromsavers and lend it out to borrowers: they create credit and money ex nihilo a�� extending a loan to the borrower and simultaneously crediting the borrowera��s money account . Eski FSA BaAYkanA� Adair Turner a�?The Fed is responsible for distributing currency and coin to depository institutions, and for ensuring that enough currency and coin are in circulation to meet public demanda�? .
Konuyu daha detaylA� tartA�AYmak isteyenler mail atabilir. Ana fikir içinde bulunduAYumuz finansal sistemde para yaratma yetkisi sadece FEDa��e ve FEDa��in istediAYinde kontrol edebileceAYi bankalara aittir. A�AYte AYeytanA�n gizli olduAYu detaya��
SonuA� olarak belki Bitcoin deAYil ama Bitcoin denemesi a�?A�zel paraa�? ve devletin para üzerindeki monopolünün sorgulanmasA�na neden olabilir. Cornella��in de bulunduAYu Ithacaa��da Ithaca hoursA�veya Berkshares gibi A�zel paraya benzer uygulamalar zaten mevcut, ABDa��de daha A�nce A�zel para uygulamasA� olduAYunu da biliyoruz. AzA�yle bir model düAYünün;A�Apple,Amazon veya Google (Hayek uygulayA�cA� üzerinde piyasa denetiminiA� a thousand hounds olarak tanA�mlA�yor) bir bankaya benzer AYekilde Bitcoina��lerinizi mevduat olarak kabul edeceAYini aA�A�klasa, yukarA�da çok kabaca anlattA�AYA�m fraktal sisteme gA�re kredi uygulamasA�na geA�se, volatiliteye müdahale etse ve Hayeka��in düAYüncesine paralal bir a�?A�zel merkez bankasA�a�? konumuna yükselse Dolara veya Euroa��ya ne olur? SayA�sA� limitli, arkasA�nda Googlea��A�n varlA�klarA�nA�n bulunduAYu ve deAYerini kaybetmeyen bir para birimi? (Evet komplikasyonlarA� var ama hiA� uygulanmamA�AY bir AYey deAYil bu, sadece alA�AYA�k deAYiliz).
Tesadüf diye bir AYey yoktur sadece vakti gelmiAY fikirler vardA�r ve a�?Bitcoina�? fikrinin AYimdi ortaya A�A�kmasA� da bir tesadüf deAYildir. Balon mu deAYil mi tartA�AYmasA� ise fikrin A�nemi gA�z A�nüne alA�ndA�AYA�nda aAYaAYA�da gA�rdüAYünüz o bir kuAY hayA�r uA�ak hayA�r Süperman tartA�AYmasA�dA�r.A�
Son olarak A�Hayeka��in Denationalisition of Money adlA� kitabA�ndan bir paragrafla bitiriyorum :
The addictive drug of cheap Money
The belief that cheap money is always desirable and beneficial makes inevitable and irresistible the pressure on any political authority or monopolist known to be capable of making Money cheap by issuing more of it. Yet loanable funds made artificially cheap by creating more money for lending them, not only help those to whom they are lent, though at the expense of others, but for a while have a general stimulating effect on business activity. That at the same time such issues have the effect of destroying the steering mechanism of the market is not so easily seen. But supplies of such funds for additional purchases of goods produce a distortion of the structure of relative prices which draws resources into activities that cannot be lastingly maintained and thereby become the cause of an inevitable later reaction. These indirect and slow effects are, however, in their nature very much more difficult to recognise or understand than the immediate pleasant effects and particularly the benefits to those to whom the additional money goes in the first instance.
Sistema��de gA�rülen deAYiAYim iAYaretleri ile devam edeceAYima��
Azant Manukyan
Müdür | Uluslararası Piyasalar