Hafta sonu dostlarla konuştuğumuz ve ardından daha derin incelediğim için az önce posta kutuma düşen “ünlü ekonomist aşı bulunursa altın fiyatları düşer dedi” içerikli mail dikkatimi çekti. Aslında aşı bulundu gibi görünüyor, en azından Rusların iddiası bu yönde. Ancak benim üzerinde durmak istediğim nokta “aşıdan” ne anlaşıldığı? Okuyan doktor veya bilim insanları lütfen hatalarımı bağışlasın ve düzeltsin. Aslında hata sayılmaz çünkü hata yapacak kadar bile konuyu bilmiyorum, sadece yanlış anlamış olma potansiyelim var.
ABD’de ve belli ölçüde dünyada bu konuda otorite kabul edilen FDA Temmuz başında aşı için bazı standartlar açıkladı : https://www.fda.gov/media/139638/download
13 ve 14’üncü sayfalarda bazı istatistikler var. Benim gibi cahiller açısından en anlaşılır kısım ise “To ensure that a widely deployed COVID-19 vaccine is effective, the primary efficacy endpoint point estimate for a placebo-controlled efficacy trial should be at least 50%, and the statistical success criterion should be that the lower bound of the appropriately alpha-adjusted confidence interval around the primary efficacy endpoint point estimate is >30%.” paragrafı . Yani aşı aşağıya aşı yukarıya diye yorum yapılırken FDA etkinliğini min 50% olarak belirlemiş. Aşılar değerlendirilirken “efficacy ve effectiveness” kavramları kullanılıyor. Google translate koyduğunuzda iki kelime de “etki” olarak çevrilmiş olsa da efficacy kontrollü ortamlarda yani klinik deneylerde görülen etki effectiveness ise aşı piyasaya çıkarak geniş kitleler üzerinde kullanıldığında görülen etkisi. O halde 50%’lik bir aşı ile 80%lik etkisi olan bir aşı sadece genel geçer yorumlarda aynı. Gerçek hayatta değil. Bir karşılaştırma yapmamız gerekirse kızamık aşısının etkinliği 95-98% oranında görülürken grip aşısı 20-60% arasında değişiyor.
Her ikisi de faydalı ancak ekonomiyi veya değerlemeleri aşı ile tartışacaksak nasıl bir oran üzerinden aşıyı konuşuyor olduğumuz kritik. 50%’lik bir aşı bizi 2019’a ışınlamaya yetmeyecektir. Bu konuda okuduğum bir simülasyonla daha anlaşılır kılmaya çalışacağım. Şayet sıfır noktasında olsaydık ve r 2.5 ise 70% etkin ve ABD halkının 75%’inin aşılandığı bir durumda virüs silinebiliyor. Nüfusun 60%’sinin aşılandığı bir durumda ise aynı performansı elde etmek için aşının etkinliği 80% olmalı. Etrafınızda kaç kişinin çıkacak bir aşıyı kullanacağını sorarsanız bu rakamların önemi daha da anlaşılır.
Ancak elbette tren hem ABD hem de dünyada çoktan kalkmış durumda. Resmi verilere göre ABD halkının yaklaşım 1%’si virüs ile temas etmiş durumda, ancak gayrı-resmi rakamların daha yüksek olduğu göz önüne alınarak 5% ile bir başka simülasyon yapılmış. Böyle bir durumda performansı ikinci ekte görüyorsunuz.
Aşı genellemesi ve güzellemesi yaptığımız sırada geçen zaman da bundan sonrası açısından çok kritik. 3. bir simülasyonda ki 3. ekte görüyorsunuz ABD nüfusunun 15%’sinin enfekte olduğu bir durumda herkes aşı olur ve aşı 100% etkinse zirve enfeksiyon miktarı 65% azaltılabiliyor.
Özetle FDA 2 şart koşuyor; aşırının güvenilirliği ve etkinliği. Güvenilirlik kısmı gerçekten yüksek olsa bile algı sorunu yaşanacak gibi. Aşı olan kişi sayısı ne kadar azalırsa aşının etkinliği o kadar yüksek olmalı ve salgının önüne geçebilecek taban etkinliği 80% olarak görülüyor. Daha düşük seviyeler yine salgın üzerinde etkili olacak ancak ekonominin “normalleşmesini” sağlamaya yetmeyecektir. Yani bir stadyum konseri için 50% etkin bir aşının bulunmuş olması yeterli olmayacak. Fiyatlamaları tartışırken bu detayları göz önünde tutmakta fayda var.
Hataların tamamı bana çalışma ise https://www.ajpmonline.org/article/S0749-3797(20)30284-1/fulltext‘a ait.
Şant Manukyan
Direktör | Uluslararası Piyasalar